dr hab. n. med. Paweł Koczkodaj
Zgodnie z definicją przyjętą przez Parlament Europejski, sztuczna inteligencja to zdolność maszyn do wykazywania ludzkich umiejętności, takich jak rozumowanie, uczenie się, planowanie i kreatywność. Czy zatem w świetle tej definicji można mówić o potrzebie wykorzystania sztucznej inteligencji w prewencji nowotworów złośliwych – a przede wszystkim – czy jej zastosowanie przyniesie rzeczywistą poprawę zdrowia populacji? Jakie inne rozwiązania technologiczne były i są używane, aby skutecznie przeciwdziałać zachorowaniom na nowotwory złośliwe?
Potrzeba wsparcie profilaktyki onkologicznej przez nowe technologie
Rozmawiając o prewencji nowotworów złośliwych, należy rozróżnić jej dwa podstawowe rodzaje – prewencję pierwotną, polegającą na ograniczaniu lub całkowitym eliminowaniu modyfikowalnych, rakotwórczych czynników ryzyka w naszym codziennym życiu (np., dym tytoniowy, alkohol) oraz prewencję wtórną – czyli działania zmierzające do wykrycia zmian nowotworowych na możliwie najwcześniejszych etapach zaawansowania ich rozwoju (badania przesiewowe).
Na przestrzeni ostatnich dekad podejmowano wiele prób mających na celu wzmocnienie działań prewencji pierwotnej i wtórnej nowotworów w Polsce. Należy tu wskazać przede wszystkim ogólnokrajowe i regionalne działania polityki zdrowotnej, w ramach których prowadzono liczne kampanie prozdrowotne, czy programy profilaktyczne. Rezultaty tych działań nie przyniosły jednak dotychczas spektakularnych efektów, oczekiwanych przez samych decydentów, jak również ekspertów zdrowia publicznego. Według danych Krajowego Rejestru Nowotworów, w Polsce co roku obserwujemy rosnącą zachorowalność na nowotwory złośliwe. Zjawisko to jest wypadkową różnych czynników, m.in. takich, na które nie mamy wpływu – mówimy tu przede wszystkim o starzeniu się populacji, jednak w głównej mierze jest ono związane z coraz większym narażeniem na czynniki modyfikowalne – głównie dym tytoniowy. Badania naukowe dowodzą, że 90-95% nowotworów złośliwych determinowanych jest przez wspomniane modyfikowalne czynniki rakotwórcze, natomiast wyłącznie 5-10% ma podłoże uwarunkowane genetycznie. Co więcej, zgodnie z danymi opublikowanymi w raporcie pt. „EU Country Cancer Profile: Poland 2023” przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development – OECD), w Polsce, wskaźniki 5-letnich przeżyć w przypadku nowotworów złośliwych, z wyjątkiem białaczki dziecięcej, są niższe niż średnie dla Unii Europejskiej (UE). Ponadto, ogólna umieralność z powodu chorób nowotworowych w Polsce jest o 15 % wyższa od średniej UE i zmniejsza się wolniej niż średnia w krajach członkowskich.
W świetle tych informacji, bez wątpienia należy poszukiwać nowych narzędzi mogących realnie wpłynąć na poprawę sytuacji zdrowotnej w kontekście nowotworów złośliwych. Dodatkowo, postęp technologiczny – mający miejsce również w obszarze profilaktyki – sprawia, że stosowanie wyłącznie tradycyjnych narzędzi może okazać się wyjątkowo nieskuteczne. Przykładem takiej sytuacji może być wysyłka zaproszeń na badania przesiewowe wyłącznie w formie papierowego listu. Krajowa wysyłka zaproszeń trwała do 2016 roku, a Najwyższa Izba Kontroli (NIK) w wystąpieniu pokontrolnym z 2017 r. wskazała, że jedynie 7% osób uczestniczących w badaniach przesiewowych zgłosiło się na nie w wyniku otrzymania takiego zaproszenia. Niestety, od tamtej pory wstrzymano ogólnopolską wysyłkę zaproszeń, nie modyfikując w żaden sposób ich formy – poprzez uzupełnienie papierowych listów np. o SMS-y, e-maile, lub angażując call-center. Po blisko dziesięciu latach, odsetki uczestnictwa w badaniach przesiewowych pozostają na dalece niezadowalającym poziomie. Według najnowszych danych pochodzących z Narodowego Funduszu Zdrowia (na 1 kwietnia 2024 r.) wynoszą one blisko 27% dla mammografii i nieco ponad 11% dla cytologii. Wg danych OECD, obejmujących również dane z systemu prywatnego, wyniosły one w 2023 r. odpowiednio 54% i 63% dla mammografii i cytologii. Pomimo bardziej optymistycznych danych OECD, odsetki te pozostają nadal poniżej progu 70%, który uważany jest za minimalny, dla uzyskania pozytywnego efektu zdrowotnego w populacji.
Rozwiązania technologiczne, które znalazły zastosowanie w prewencji nowotworów
W Polsce, przykładem jednym z bardziej popularnych rozwiązań, które funkcjonuje nieprzerwanie od 1996 roku jest Ogólnopolska Telefoniczna Poradnia Pomocy Palącym, działająca przy Narodowym Instytucie Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie. W połowie lat 90’ XX wieku, kiedy Poradnia rozpoczynała swoją działalność, była pierwszym tego typu rozwiązaniem wśród państw Europy Środkowo-Wschodniej i stanowiła nowoczesne narzędzie profilaktyki onkologicznej. Obecnie, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom osób, które chciałyby rzucić palenie, oprócz poradnictwa telefonicznego, prowadzone jest również poradnictwo poprzez stronę internetową www.jakrzucicpalenie.pl. Numer telefonu do Poradni – 801-108-108 znajduje się na każdej paczce papierosów sprzedawanej w kraju. Co więcej, Narodowy Fundusz Zdrowia od pewnego czasu prowadzi również infolinię informacyjną Krajowej Sieci Onkologicznej (KSO), gdzie można uzyskać informacje dotyczące profilaktyki onkologicznej (tel. 800 190 590).
Innym rozwiązaniem, które funkcjonuje od stosunkowo niedługiego okresu czasu – jest program Profilaktyka 40plus, którego głównym kanałem działania jest Internetowe Konto Pacjenta – IKP. Pandemia COVID-19 była czynnikiem, który zadziałał szalenie stymulująco na sam rozwój IKP, ale również jego popularność. Program Profilaktyka 40Plus oferuje możliwość samodzielnego uzupełnienia kwestionariusza zdrowotnego, którego znacząca część skupia się na zagadnieniach związanych właśnie z profilaktyką onkologiczną, a w efekcie umożliwia uzyskanie skierowania na określone badania profilaktyczne/diagnostyczne.
Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć również o wszelkiego rodzaju aplikacjach mobilnych, czy technologii wearable, które mogą odgrywać znaczącą rolę w prewencji chorób nowotworowych poprzez kompleksowe monitorowanie różnych czynników ryzyka oraz zachowań zdrowotnych. Technologie wearable, takie jak smartwatche czy opaski fitness, umożliwiają użytkownikom np. monitorowanie aktywności fizycznej, której regularny poziom jest związany ze znacząco mniejszym ryzykiem wystąpienia niektórych rodzajów nowotworów, w tym m.in. raka jelita grubego czy raka piersi. Dodatkowo, niektóre z tych urządzeń oferują funkcje oceny stanu skóry, co może pomóc w wykrywaniu podejrzanych zmian skórnych sugerujących raka skóry (niezależnie od tego, wszelkie niepokojące zmiany należy skonsultować z lekarzem). Aplikacje mobilne mogą stanowić cenne wsparcie w edukacji zdrowotnej oraz podnoszeniu świadomości dotyczącej profilaktyki nowotworowej poprzez dostarczanie informacji na temat zdrowego stylu życia czy zaleceń dotyczących badań przesiewowych. Niektóre z aplikacji mobilnych umożliwiają użytkownikom monitorowanie czynników ryzyka, takich jak częstość palenia papierosów czy poziom spożycia alkoholu, a także pomagają w prowadzeniu dziennika zdrowia, co pozwala na świadome zarządzanie własnym zdrowiem. Istotną kwestią pozostają natomiast źródła danych, na podstawie których dana aplikacja edukuje swoich użytkowników. W przypadku oparcia o dowody naukowe (tzw. Evidence Based Medicine), a także rzetelne, sprawdzone dane, aplikacje mogą stanowić w przyszłości istotny element kształtowania pozytywnych postaw zdrowotnych. Jako przykłady zdrowotnych aplikacji opracowanych przez jednostki publiczne można wskazać mojeIKP (NFZ) czy też aplikację Jak rzucić palenie (Ogólnopolska Telefoniczna Poradnia Pomocy Palącym).
Obiecujące rozwiązania
Aktualnie jednym z najczęściej komentowanych rozwiązań, również w kontekście zdrowotnym, jest rodzaj sztucznej inteligencji, pod nazwą ChatGPT, będący modelem językowym przeszkolonym na dużych zbiorach danych tekstowych w celu generowania odpowiedzi na różnorodne pytania. W ostatnich dniach pojawiały się nawet doniesienia o poddaniu ChatGPT próbie w postaci egzaminu specjalizacyjnego z zakresu chorób wewnętrznych – egzamin został oblany. Ten przykład nie skreśla jednak omawianego narzędzia jako potencjalnie doskonałej pomocy na rzecz edukacji zdrowotnej, czy informowania na temat dostępności świadczeń, czasie oczekiwania, etc. Jednym z większych wyzwań w systemie ochrony zdrowia jest rozproszenie informacji, których poszukuje pacjent, a niejednokrotnie również ich nieaktualność. Jedno, walidowane narzędzie mogłoby te problemy rozwiązać.
Jednak szeroko rozumiana sztuczna inteligencja wydaje się mieć potencjalnie znacznie bardziej wyrafinowane możliwości w kontekście prewencji chorób nowotworowych. Mowa tu przede wszystkim o analizie dużych zbiorów danych, m.in. w obszarze badań obrazowych. Rosnąca liczba publikacji naukowych ukazuje potencjalne korzyści ze stosowania sztucznej inteligencji w rozpoznawaniu chorób nowotworowych, np. poprzez błyskawiczną analizę zdjęć mammograficznych na podstawie danych pochodzących z poprzednich – trafnych – diagnoz. Wciąż istnieją jednak pewne wyzwania, które należy przezwyciężyć, zanim systemy sztucznej inteligencji będą mogły być szeroko stosowane klinicznie. Jednym z największych, wydaje się być stworzenie standaryzowanego, dużego zbioru danych o wysokiej jakości. Ponadto, niezbędne jest wypracowanie kompletnego i jednolitego mechanizmu regulacyjnego oraz kryteriów oceny przed powszechnym zastosowaniem sztucznej inteligencji w praktyce klinicznej, aby zapewnić maksymalne bezpieczeństwo i skuteczność.
dr hab. n med. Paweł Koczkodaj, profesor Instytutu w Zakładzie Epidemiologii i Prewencji Pierwotnej Nowotworów, w Narodowym Instytucie Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowym Instytucie Badawczym. Kierownik oraz członek zespołów badawczych w krajowych oraz zagranicznych projektach naukowych prowadzonych w kooperacji m.in. z Międzynarodową Agencją Badań nad Rakiem (IARC) w Lyonie, Biurem WHO w Polsce oraz Centers for Disease Control and Prevention w Atlancie, USA (CDC). W pracy naukowej skupia się na zagadnieniach związanych ze zdrowiem populacyjnym, w szczególności dotyczących epidemiologii i prewencji nowotworów złośliwych.